Nói chuyện với người âm

Đài truyền hình MBC của Hàn Quốc từng lấy nước mắt người xem bằng hai tập phim tài liệu đặc biệt năm 2020 và 2021, có chung một chủ đề là hồi sinh người đã khuất bằng công nghệ thực tế ảo (VR).  

Một người mẹ trong bộ váy màu tím đang vuốt ve mái tóc và đôi má bầu bĩnh của con gái. Một người chồng không kìm được cảm xúc khi nắm tay người vợ tần tảo của mình. Tuy nhiên, cô bé và người vợ trong 2 bộ phim là không có thật. Họ chỉ xuất hiện dưới hình hài của một avatar ảo với diện mạo và giọng nói tương tự như khi còn sống. Họ được dựng lại từ các tấm ảnh, video lúc sinh thời.

Nhờ các thiết bị hỗ trợ đặc biệt như thiết bị đeo VR, găng tay, người mẹ và người chồng có cảm giác như đang được chạm vào con gái hay người vợ của mình. 

Với những người đang sống, được gặp gỡ và trò chuyện cùng người thân đã mất là một đặc ân. Tuy nhiên, nó cũng làm dấy lên tranh cãi về câu chuyện phục dựng người chết bằng công nghệ. Ngay cả gia đình của cô bé nói trên, bản thân người bố và ba người con còn lại cũng không giấu nổi sửng sốt trước cảnh tượng “tái ngộ” chưa từng có giữa mẹ và con gái. 

Công nghệ đi tìm lời giải cho sự bất tử

Trước đây, người ta cho rằng chỉ có phép màu mới giúp chúng ta giao tiếp được với người đã khuất. Tuy nhiên, các tiến bộ công nghệ có thể hiện thực hóa điều này bằng nhiều cách khác nhau.

Trong buổi nói chuyện với báo chí về chuyển đổi số ngày 22/3/2021, Bộ trưởng Bộ TT&TT Nguyễn Mạnh Hùng chia sẻ: “Khát vọng lớn nhất của con người là bất tử. Phiên bản trong đời thực sẽ lưu chuyển sang phiên bản số, dựa trên dữ liệu 70 – 80 năm hình thành con người số. Khi mô phỏng được, sau khi mình không còn nữa, con người phiên bản số vẫn bất tử, nói chuyện được với con cái và người thân… Bằng công nghệ, người ta có thể nói chuyện được với những nhân vật nổi tiếng thế giới như Tào Tháo, Hitler..”. Ông tin rằng Việt Nam sẽ làm được việc này trong tương lai không xa.

Gần đây nhất, Microsoft gây xôn xao khi nộp đơn xin cấp bằng sáng chế “tái sinh” người chết dưới dạng chatbot. Thay vì sử dụng phương pháp truyền thống là đào tạo chatbot bằng dữ liệu của nhiều người, công nghệ của Microsoft muốn tạo ra chatbot từ dữ liệu của một người cụ thể.

Hệ thống này sử dụng “dữ liệu cộng đồng” như “hình ảnh, giọng nói, bài viết trên mạng xã hội, tin nhắn điện tử, thư tay” để tạo ra hồ sơ hoàn chỉnh. Chúng được dùng để tạo ra hay sửa đổi một chỉ số đặc biệt theo cá tính của từng người. Chỉ số đặc biệt sau đó dùng để đào tạo chatbot trò chuyện, tương tác và phát ra âm thanh như người thật. Công nghệ cũng có khả năng tạo mô hình 2D/3D của một người cụ thể bằng dữ liệu hình ảnh, thông tin, video gắn với họ.

Điểm thú vị trong sáng chế của Microsoft là bỏ ngỏ đối tượng được lựa chọn làm chatbot. Đó có thể là người sống hoặc người đã khuất, chẳng hạn bạn bè, họ hàng, người quen, ngôi sao, nhân vật hư cấu, nhân vật lịch sử… Ngoài ra, người tạo ra/đào tạo chatbot cũng có thể phản hồi chatbot, đồng nghĩa với khả năng mọi người xây dựng được một phiên bản kỹ thuật số của bản thân trước khi “nhắm mắt”.

Không chỉ Microsoft, nhiều hãng khác cũng đang nghiên cứu dự án tương tự. Chẳng hạn, Eterni.me chuyên thiết kế avatar động của mọi người bằng dữ liệu từ hồ sơ mạng xã hội, còn HereAfter AI lại phát triển ứng dụng dùng bản ghi âm để trò chuyện và hồi tưởng cá tính của người chết. Người dùng ứng dụng có thể nói chuyện với người đã mất và đặt ra câu hỏi đơn giản để được nghe câu chuyện thông qua giọng kể của người ấy. Theo các nhà phát triển, danh sách chờ của họ đã lên tới hàng trăm người, cho thấy tiềm năng không nhỏ.

ETER9, một mạng xã hội của nhà phát triển Bồ Đào Nha Henrique Jorge, lại ghép đôi mỗi người dùng với một đối tác AI để nó bắt chước hành vi trên mạng. AI có thể đăng được bình luận và nội dung thay mặt họ - ngay cả sau khi họ qua đời. Jorge tự tin rằng chỉ vài năm nữa thôi, cháu chắt sẽ nói chuyện được với cụ kị của chúng dù còn chưa có cơ hội gặp mặt.

Giải quyết những lo ngại

Cho phép người còn sống tiếp cận dữ liệu của người đã mất để đưa họ trở lại dưới dạng thức ảo là vấn đề chưa được pháp luật tại hầu hết các nước quản lý. Vì vậy, không có luật nào ngăn cản việc tạo ra một avatar hay một chatbot mô phỏng người chết, đồng nghĩa nó có thể diễn ra mà không được sự đồng thuận của người đã khuất. Dữ liệu được sử dụng có thể vi phạm quyền riêng tư của người khác nếu bao gồm các cuộc trò chuyện của họ với bạn bè, người thân.

Tại Anh, quyết định sẽ làm gì với dữ liệu của người đã khuất được xem là mong muốn cá nhân – tương tự như việc chọn chôn cất hay hỏa táng. Nó có thể bị những người thừa kế ghi đè lên và thay đổi. Một số nước châu Âu cho phép người thừa kế thực hiện các biện pháp bảo vệ dữ liệu như quyền truy cập, xóa hay di chuyển dữ liệu từ nền tảng này sang nền tảng khác.

Edina Harbinja, Giảng viên Luật truyền thông và quyền riêng tư tại Đại học Aston, đặt ra câu hỏi: “Luật bảo vệ dữ liệu và các luật khác nên quan tâm tới quyền lợi của gia đình hay của người đã mất? Chúng ta sẽ vạch ra ranh giới giữa sự sống và cái chết, hay giữa tưởng nhớ một người và tái tạo ai đó ở đâu”?

Theo Carl Ohman, thạc sỹ Viện Internet Oxford, các câu hỏi về quyền riêng tư càng trở nên bức thiết khi trong vòng vài thập kỷ tới, dự đoán số lượng tài khoản Facebook của người chết nhiều hơn cả của người sống, bởi đây là “kho lưu trữ lớn nhất về hành vi của con người được thu thập trong lịch sử loài người”. 

Song, để cho các công ty kiếm tiền từ kho lữu trữ đó chính là vấn đề. Giải pháp là để ngành công nghiệp hợp tác và tự điều chỉnh các tiêu chuẩn đạo đức, tương tự các tiêu chuẩn mà viện bảo tàng khảo cổ áp dụng. Họ sẽ xem dữ liệu của người đã khuất như thể “hài cốt kỹ thuật số”.

Các công ty có thể công khai dữ liệu tổng hợp, ẩn danh của người đã mất để các nhà khoa học nghiên cứu, cung cấp thông tin chi tiết hơn – đặc biệt về các nhân vật lịch sử - sau khi họ qua đời nhiều năm. Việc hồi sinh kỹ thuật số chỉ nên giới hạn với những người đồng ý khi còn sống.

Tập phim người mẹ hội ngộ con gái đã mất của MBCđã có hơn 20 triệu lượt xem trên YouTube sau một năm công chiếu. Phần lớn khán giả đều cảm thông với bà mẹ và ủng hộ mô hình này. Suốt buổi phát sóng, người mẹ cùng ngồi để hát, chúc mừng sinh nhật con gái. Trước khi thổi nến, cô bé ước: “Con muốn mẹ của con đừng khóc nữa”.

“Dù chỉ trong chớp mắt, tôi đã thực sự hạnh phúc” – người mẹ viết trên blog.

Du Lam